Geen gratis lunch

Ik kijk niet veel tv. In principe heb ik zelfs geen tv, al kun je natuurlijk tegenwoordig veel op ‘het tweede scherm’ aanschouwen. Maar soms is er een serie die me een tijdje helemaal in beslag neemt. De afgelopen weken was dat ‘La Casa de Papel’. Deze serie moet je zien, en wel om de volgende redenen. Ten eerste is het een Spaanse productie, en die Spanjaarden weten wel zeker hoe ze tv moeten maken. Een groot deel van de acteurs praat ook nog eens met zo’n heerlijke harde Madrileense tongval en tja.. hombre.. me derrito (ik smelt). Ten tweede is het gewoon een onwijs spannende en verslavende serie. Maar tenslotte, kijk deze serie omdat er een interessante economische paradox in zit: kun je een bank beroven zonder van iemand te stelen?

Zonder teveel te willen spoilen: de hoofdpersonen in deze serie willen de nationale bank van Spanje beroven. Niet door de aanwezige biljetten mee te nemen, maar door ter plekke hun eigen, ongemarkeerde geld te drukken. Dit plan is gedurende 2 decennia uitgedacht door ‘el professor’, die de overvallers verzekert dat de publieke opinie zich achter hen zal scharen omdat ze eigenlijk van niemand stelen. Later in de serie blijkt dat de professor zich als een onderdeel ziet van ‘het verzet’, en hij vraagt of je de wereld wel kan onderverdelen in goed en slecht, en zo ja, wie de goeien en wie de slechten zijn. De centrale bank wordt beschuldigd van het maken van een miljardenwinst, die rechtstreeks naar de bankiers zou gaan.

Allereerst eens wat factchecking. Ik vroeg me af of er nog wel biljetten gedrukt werden in de Centrale Bank van Spanje, en dat is inderdaad het geval. De Europese Centrale Bank (ECB) blijkt de verantwoordelijkheid voor het daadwerkelijke printen van de biljetten uit te besteden aan een deel van de Eurolanden. In Europees verband wordt bepaald hoeveel elk jaar nodig is, en vervolgens wordt de opdracht gegeven aan nationale banken om X briefjes van 200 euro te drukken, of van 10. De serienummers van de biljetten beginnen allemaal met de landcode waar ze geprint zijn. Sinds 2011 worden in Nederland geen euro’s meer gemaakt. De Nederlandsche Bank (DNB) krijgt nog wel een taakopdracht van de ECB en is verantwoordelijk voor deze biljetten en munten, maar laat de daadwerkelijke productie aan een Duitse drukker over.

Het tweede punt: maken Centrale Banken winst, en zo ja, wat gebeurt daarmee? De ECB is hierin een bijzonder geval. Het heeft een bepaald mandaat gekregen van de EU-landen, namelijk het zorgen voor prijsstabiliteit in de Eurozone. Om dit te doen koopt en verkoopt de ECB aandelen, obligaties en andere activa om zodoende de geldhoeveelheid in omloop te beïnvloeden.  Om dit te begrijpen is het goed om eerst wat Macroeconomie 101 door te nemen: wat is inflatie en hoe komt het tot stand?

Mijn studenten hadden vaak snel een antwoord op de eerste vraag: ‘geld wordt minder waard!’ Toch is dit niet de juiste economische definitie. Een euro is namelijk nog steeds een euro, en aan de wisselkoers hoeft ook niet per se iets te wijzigen. Inflatie betekent een stijging van het algemeen prijspeil, vaak gemeten door de “consumentenprijsindex”, een virtueel boodschappenmandje met een gewogen gemiddelde aan goederen waaraan huishoudens hun geld uitgeven; huisvesting, vervoer, voeding, abonnementen etc.

Economen hebben ingewikkelde modellen om inflatie te voorspellen, maar in feite komen deze neer op de ‘Equation of exchange’, o.a. ontwikkeld door Irving Fisher:

M*V=P*Q

Waar M de totale geldhoeveelheid in omloop is, V (velocity) de snelheid waarmee geld besteed wordt (ofwel de frequentie waarmee een bepaalde geldeenheid uitgegeven wordt, deze hangt af van de financiële infrastructuur). P is het algemeen prijspeil en Q is het volume aan transacties, oftewel alles wat we willen kopen.

De Centrale Bank heeft een doelstelling van een stabiel prijspeil, in de praktijk betekent dit 2% inflatie op jaarbasis. Waarom niet 0%? Dit heeft een aantal redenen. Economen zijn het er over eens dat deflatie (een negatieve inflatie, of afname van het algemeen prijspeil) schadelijker is dan inflatie, en bij 0% heb je het risico om door de nulgrens te schieten. Daarnaast is er de ‘nominal rigidity bias’, ofwel ‘price stickiness’, dit betekent dat winkels niet graag hun prijzen aanpassen, en werknemers niet graag het nieuwe jaar ingaan met een lager bedrag op hun loonstrookje, ook al zouden ze hier in reële zin wel meer van kunnen kopen.

Onder realistische aannames kunnen we wel stellen dat de Centrale Bank V en Q niet direct kunnen beïnvloeden. Wel hebben ze een invloed op de geldhoeveelheid in omloop; hieronder verstaan we namelijk alleen ‘liquide geld’, iets waar je meteen kunt betalen. Als de CB dus wil dat er meer geld in omloop komt, dan kopen zij obligaties op uit de markt, zodat deze omgeruild worden voor liquide geld. Dit wordt gedaan door de ECB en door nationale Centrale Banken. Met het opkopen van activa verdienen deze banken ook een inkomen, namelijk renteinkomsten en inkomsten uit beleggingen. Voor DNB geldt dat zij deze winsten uitkeert aan haar enige aandeelhouder: de Nederlandse staat. De aandeelhouders van de ECB zijn de Nationale Banken, dus als de ECB winst maakt wordt deze aan de Nationale Centrale Banken uitgekeerd en kunnen zij deze weer door uitkeren aan de staat in kwestie. Ik heb geen reden om aan te nemen dat de Banco de España hier een ander beleid op nahoudt. Bovendien zijn de winsten van de BdE zeker geen honderden miljarden geweest, in de meeste jaarverslagen die ik kon vinden was dit 1 of 2 miljard. Een hoop geld, maar voor een bank van die omvang meer ‘bijvangst’ dan opzettelijke graaierij. Deze factcheck overleeft La Casa de Papel helaas niet.

Tenslotte; kun je stelen van niemand? Zoals de titel van mijn blog zegt, economen geloven heilig in het credo ‘voor niets gaat de zon op’. Door hun eigen geld te printen, claimen de overvallers dat ze van niemand stelen. Maar in feite stelen ze van iedereen: extra geld in omloop brengen creëert inflatie, waardoor iedereen minder kan kopen van zijn of haar geld. Inflatie is eigenlijk een belasting op sparen, pensioen opbouwen en geld uitlenen: degenen die hun geld pas later uitgeven, zullen er minder voor kunnen kopen. Andersom gezien profiteren diegenen die een schuld hebben. Toen zij het geld leenden konden zij er X producten voor kopen, maar bij terugbetaling hoeven ze maar het equivalent van een gedeelte van die X producten terug te betalen: hun schuld in reële zin is afgenomen.
Van deze asymmetrie hebben overheden in het verleden geprofiteerd: door extra geld in omloop te brengen zetten zij aan tot inflatie, waardoor ze hun eigen staatsschuld weg konden infleren. Dat dit echter geen recept voor succes was, bewijst de hyperinflatie die Duitsland halverwege de vorige eeuw kende, en een groot aantal Zuid Amerikaanse landen in de jaren 70-80. Hier is de uitdrukking ‘shoe leather cost’ vandaan: onder hyperinflatie wordt het zo onaantrekkelijk om veel cash op handen te hebben dat mensen elke dag naar de bank gaan en zo hun schoenen verslijten.

Enfin, dit is de praktijk. Zou de 1 miljard euro die Tokio, Berlijn, Oslo, Helsinki, Moskou, Nairobi, Denver, Rio en de professor hebben bijgedrukt een merkbaar prijseffect hebben?

Waarschijnlijk niet. Zoals in bovenstaande grafiek te zien is, leidt dit tot een toename van de geldhoeveelheid met 0,0000006%. Daarnaast zullen de overvallers, mits hun poging slaagt (no spoilers), dit geld niet in Europa en op een legale manier uitgeven, maar op verre paradijselijke eilanden, waar waarschijnlijk veel in de zwarte economie blijft kleven. Op deze manier zal er ook geen sterk effect zijn op de wisselkoers. Tot slot; al zou deze extra geldhoeveelheid zich voor 100% omzetten in extra inflatie, dan nog zouden we er met de 750 miljoen inwoners van de EU niet veel van merken, iets meer dan een euro per persoon.

Zijn de overvallers er dus toch als een soort moderne Robin Hood in geslaagd om te stelen van de bad guys en zo zelf de good guys te worden? Daar kan ik me toch niet helemaal in vinden. Al was het maar omdat de politie die ze dagenlang hebben bezig gehouden toch ook een aanzienlijke kostenpost voor de Spaanse regering moet zijn. Daarnaast: Robin Hood zou het geld uitdelen aan de armen, en daar lijkt gezien de toekomstplannen van de overvallers toch ook niet echt sprake van.

Ik ben blij dat ik weer eens een blogje geproduceerd heb en dat ik bepaalde gedachtekronkels uit de serie heb kunnen ontkrachten.
Ben je nu afgeschrikt door dit lesje Macroeconomie en denk je dat je beter een andere serie kunt gaan bingewatchen? Niet doen! In La Casa de Papel wordt met geen woord gerept over de economische effecten van hun acties, het is vooral een hoop actie, liefde en humor. Bonus: je leert misschien nog wat Spaanse scheldwoorden bij.

¡Hasta pronto!